Nowy instytucjonalizm

Szeroko pojęty instytucjonalizm to interdyscyplinarny obszar badawczy (coś więcej niż temat, wciąż jednak coś mniej niż dyscyplina naukowa), którego centralnym zagadnieniem są instytucje. Podejścia stosowane w tym obszarze zwykło się dzielić na „stare” i „nowe”, co z grubsza należy rozumieć jako podział na ujęcia klasyczne i współczesne. W praktyce istnieje przynajmniej kilka nurtów badawczych w różnych dyscyplinach nauk społecznych, które określa się mianem „nowego instytucjonalizmu”. Różni je stosunkowo dużo – podstawy paradygmatyczne, główne problemy badawcze czy stosowane metody. Są także elementy wspólne – oprócz samego przedmiotu studiów, który jest rozumiany szerzej niż w przeszłości, jest to przekonanie o kluczowej roli instytucji w kształtowaniu życia społecznego (w tym gospodarczego, politycznego). Nurty te stanowią łącznie o renesansie zainteresowania tą tematyką, po tym, jak w pierwszej połowie XX wieku została ona zepchnięta w naukach społecznych na dalszy plan.

Przez większość ubiegłego wieku w naukach społecznych obserwowaliśmy zwycięski pochód dyscyplin zakorzenionych w metodologicznym indywidualizmie – przede wszystkim ekonomii oraz psychologii. Co prawda już w latach 40-ych i 50-ych zaczęto podważać centralne paradygmaty owych dziedzin – działo się tak przy użyciu lewarów, takich jak „osadzenie” (lub „zakorzenienie”, „zanurzenie”, org. embeddedness) (Polanyi 1944, Granovetter 1985), „racjonalność ograniczona” (org. bounded rationality) (Simon 1955), „zawodność rynku” (org. market failure) (Bator 1958) i „koszty transakcyjne” (Coase 1960) – proces ten był jednak powolny. Nowy instytucjonalizm, jako pełnoprawna (nomen omen – zinstytucjonalizowana) perspektywa, tworząca nieomal nowy paradygmat (zwłaszcza w obszarze ekonomii), na dobre uformował się w latach 80-ych. W ekonomii kształt nadały mu prace Oliviera Williamsona (1981, 1985) i Douglassa Northa (1990, 1994), a w pozostałych naukach społecznych prace Johna Meyera i Briana Rowana (1977), Jamesa Marcha i Johana Olsena (1984, 1989), Paula DiMaggio i Waltera Powella (1983) czy Avnera Greiffa (1993), pośród innych. Szczególnym momentem ugruntowania pozycji tego obszaru badawczego było przyznanie Nagrody Nobla kilku jego przedstawicielom, natomiast generalną przesłanką rozwoju – potrzeba urealistycznienia opisu zjawisk społecznych (ekonomicznych, politycznych). Wspólnym mianownikiem różnych nurtów było podniesienie istotnej, sprawczej roli instytucji, ograniczonej możliwości ich projektowania oraz silnej inercji w tym obszarze („zależność od ścieżki”, „nieefektywność historii”).

Fragment artykułu „Współczesne spojrzenie na instytucje” („Przegląd Socjologiczny”, tom 63/3)